1.İsimden İsim Yapan Yapım Ekleri
Eklendiği isimlerden yeni bir isim türeten ekler- dir. En çok kullanılan isimden isim yapma ekleri şunlardır:
“–lı/–li, –lık/–lik, –sız/–siz, –cı/–çı, –cıl/–cil–ncı/–nci, –ar/–er, –daş/–taş, –z …”
Örnek:
-lık/-lik/-luk/-lük
Yer isimleri yapar:
kömürlük, kitaplık, tuzluk, odunluk, ağaçlık, zeytinlik, çöplük...
Alet ve araç isimleri yapar:
başlık, kulaklık, gecelik, gözlük, önlük...
Topluluk isimleri yapar:
gençlik, insanlık, Türklük...
Soyut isimler yapar:
gençlik, insanlık, Türklük, çocukluk, hanımlık, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk, erkeklik, bilgelik...
Sınırlama, ayırma, ölçü tahsis anlamı taşıyan isimler yapar:
bayramlık, kışlık, akşamlık, gömleklik, hediyelik, ömürlük, haftalık, aylık...
Sıfatlara gelerek durum bildiren isimler yapar:
iyilik, güzellik, küçüklük...
Meslek isimleri yapar:
öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczacılık, arıcılık, demircilik, kılavuzluk, rehberlik...
-ce/-ca/-çe/-ça
Dil isimleri yapar:
Türkçe, Almanca, Arapça, Farsça..
Yer isimleri yapar:
Çatalca, Yenice, Çamlıca, Taşlıca, Ilıca...
Hayvan ve bitki isimleri yapar:
delice, karaca, kokarca, yumuşakça...
-cı/-ci/-çı/-çi
İsim, sıfat, zarf türetir:
anatçı, kiracı, inşaatçı, yolcu, çaycı, şakacı, duacı, milliyetçi, Türkçü, halkçı, sözcü, tiyatrocu, kemancı...
gazeteci çocuk, şakacı insan...
akılcı (davranmak), Atatürkçü (geçinmek)
-lı/li
Soyut ve somut isimler ve sıfat türetir. Özel isimlere getirildiğinde kesme işaretiyle ayrılmaz.
Kişinin nereli olduğunu bildirir:
Ankaralı, Konyalı, köylü, kentli...
Bir şeyin içinde daha çok ne bulunduğunu bildirir:
Tuzlu, şekerli, acılı, tozlu...
Soy, devlet bildirir:
Osmanlı, Karahanlı, Selçuklu...
Durum (medenî hâl) bildirir
Sözlü, evli, nişanlı...
Renk bildirir; ikileme kurar
Mavili, yeşilli, kırmızılı, allı yeşilli, sarılı kırmızılı...
Kişinin sahip olduğu özelliği bildirir:
Bilgili, tecrübeli, akıllı, görgülü, saygılı, kültürlü, akıllı uslu...
Diğerleri:Gönüllüler, gönüllü (kişiler)...İrili ufaklı, kadınlı erkekli...
-sız/-siz
-li ekinin olumsuzunu yapar. Ama -li ekini almış her kelimenin -siz ile olumsuzu yapılmaz:
akıllı X akılsız doğru
bilgili X bilgisiz doğru
köylü X köysüz yanlış
mavili X mavisiz yanlış nişanlı X
nişansız yanlı
İsim, sıfat ve zarf türetir:
Korkusuz (çocuk), akılsız, susuz (topraklar), tatsız, güçsüzler, ölümsüz, eşsiz, yersiz yurtsuz (kaldım), kimsesiz, tarafsız (davranmalı)...
-ki
Zaman ve yer bildiren kelimelerden sıfat yapar. Bu sıfatlar isimleşebilir.
-ki ve -kü şekillerinde kullanılır.
bugünkü (maç), akşamki (fırtına), geceki (soğuk), bugünkünü, yarınkinden...
Yer bildiren kelimelerde -de hâl ekiyle birlikte kullanılır:
Aşağıdaki (sorular), aşağıdakiler, sınıftaki (öğrenciler), sınıftakiler, raftaki (eşyalar), yuvadaki (yavrular)...
-tı/-ti
Yansımalardan isim türetir:
çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı, patır-tı
Diğer ekler:
-e: göze (kaynak)...
-cıl/-cil/-çıl/-çil: etçil, otçul, insancıl, evcil, bencil, ölümcül...
-daş/-taş: vatandaş, yurttaş, gönüldaş, anlamdaş, meslektaş...
-gil: Aligil, Yaşargil, ancamgil...
-leyin: geceleyin, akşamleyin, sabahleyin, gündüzleyin...
-ncı/-nci: birinci, üçüncü, sonuncu...
-ar/-er: üçer, beşer, yedişer, dörder, altışar...
-cık/-cik/ -çık/-çik/: gelincik, kızılcık, elmacık, kulakçık, karıncık...